تعاریف مختلف تبادر
حضرت امام (ره) علامات حقیقت و مجاز را برای کشف رابطه لفظ و معنا بیان می کردند، و می فرمودند: تفاوتی هم ندارد که در مقام استعمال باشد یا در وضع یا اطلاق و یا استعمال غلط.
اولین علامت، تبادر است که در بین محقق اصفهانی و آقا ضیاء و ... اختلافاتی وجود دارد و امام می فرمایند: منشأ این اختلافات عدم تعریف واحد از تبادر و انسباقی است که در تعریف تبادر مطرح شده.
مرحوم امام دو فرض را برای معنای «انسباق» بیان می کنند:
1. انسباق معنا نسبت به معانی دیگر
2. انسباق معنا از حاق لفظ نه از معانی دیگر که در مقابل آن لفظ همراه با قرینه است.
مرحوم امام اشکال «اشتراک لفظی» را به فرض اول وارد دانسته و می فرمایند: انسباق در مشترک لفظی چگونه است؟ انسباق معانی حقیقی از معانی مجازی درست است، اما این اشکال مشترک لفظی را خراب می کند. چون تبادر را باید بر تک تک معانی حقیقیه مشترکه پیاده کنیم، در حالی که معانی حقیقیه نسبت به یکدیگر سبقت ندارند؛ بنابراین تبادر با تعریف مشهور در اینجا بامشکل مواجه می شود.
تعاریف متعدد تبادر
از منظر آیت الله سبحانی
آقای سبحانی برای جواب به این اشکال گفته اند ما در تعریف، واژه «انسباق» را نمی آوریم، بلکه تبادر آن است که از خود لفظ بدون قرینه، معنا به ذهن خطور کند.
المحصول ج 1 ص 118:
المقدمة السابعة: فی علائم الوضع
الأوّل: التبادر
لیس المراد سبق أحد المعانی إلى الذهن أسرعَ من الآخر و إلّا انتقض بالمشترک اللفظی إذ ربّما یکون لبعض سبق على البعض الآخر لمناسبات شتّى مع أنّ الجمیع معان حقیقیة بل المراد سبق المعنى من اللفظ عند الإطلاق، بنفسه، من غیر قرینة.
و إن شئت قلت: انسباق المعنى إلى الذهن من حاق اللفظ، لا عن القرینة بحیث کان السبق مستنداً إلى اللفظ نفسه لا إلى القرینة، فیکون دلیلًا على أنّه موضوع له، إذ لیس لحضور المعنى منشأ إلّا أحد الأمرین: إمّا القرینة، أو الوضع، فإذا انتفى الأوّل ثبت الثانی.
ملاک ایشان در تبادر نسبت سنجی با معانی دیگر نیست بلکه ارتباط بین معنا با لفظ بدون قرینه است.
از منظر مرحوم آیت الله لنگرودی
مرحوم آقای لنگرودی در تبیین فرمایش امام می فرمایند: (جواهر الاصول، ج 1، ص 219)
التبادر
و کیف کان، من علائم تشخیص المعنى الحقیقی عن المجازی التبادر، و المراد من التبادر تبادر المعنى و ظهوره من حاقّ اللّفظ؛ من دون قرینة و لو کانت القرینة عامّة، لا انسباق المعنى بالنسبة إلى المعنى الآخر، أو سرعة حصوله فی الذهن بالقیاس إلى الآخر.
ایشان هم تأکید می کنند مراد از تبادر: ظهور معنا از حاق لفظ بدون قرینه است؛ یعنی ایشان هم نسبت سنجی معنای حقیقی نسبت به معانی دیگر را مطرح نمی کنند.
نکته: علت تأکید ایشان بر قرینه عامه این است که ظهور قرائن عامّه –مانند مناسبت حکم و موضوع- بیشتر از ظهور قرائن خاصه است.
از منظر مرحوم آیت الله فاضل
مرحوم آقای فاضل در تعریف تبادر می فرمایند: (اصول فقه شیعه، ج1ف ص 486)
همانطور که از مادّه این لفظ استفاده مىشود، تبادر به معناى سبقت گرفتن یک معنا به ذهن است. یعنى با شنیدن یک لفظ، اگر معنایى قبل از معانى دیگر به ذهن آید و در ذهن جایگزین شود این سبقت و قبلیّت را تبادر مىگویند. ولى معناى تبادر این نیست که اوّل، یک معنا به ذهن بیاید و بعد هم معانى دیگر به ذهن انسان بیاید. این که ما مىگوییم: یک معنا سبقت مىگیرد، یعنى همان یک معنا- از بین معانى مورد احتمال- در ذهن انسان جا مىگیرد. نه این که معانى دیگر، پشت سر آن معنا به ذهن آیند.
ایشان به خلاف اقای سبحانی و آقای لنگرودی تعریف تبادر را همان «انسباق» و «نسبت بین معانی» می دانند. وی دو فرض را برای انسباق مطرح می کند:
1. از بین معانی محتمل یک معنا از بقیه سبقت گرفته و به ذهن آید.
2. همه معانی به ذهن بیایند ولی یکی سریعتر به ذهن اید.
ایشان فرض اول را برای تبادر قبول کرده و مورد دوم را نمی پذیرند.
از منظر حضرت امام
سخن امام را در تبادر توضیح دادیم ولی اینجا هم عبارات ایشان را ذکر می کنیم: (مناهج، ج 1، ص 125)
فی التبادر:
لیس المراد منه ما [یفهم] من لفظه؛ أی سبق المعنى بالنسبة إلى معنىٍ آخر فی الذهن أو سرعة حصوله فیه، بل المراد منه هو حصول المعنى من اللفظ فی الذهن و ظهور اللفظ بنفسه فیه من غیر قرینة، و هو من علائم الربط المعهود.
حال سوال این است که کلام حضرت امام و آقای سبحانی و آقای لنگرودی یکی است؟
تفاوت سخن حضرت امام و آقای سبحانی
اگر بخواهیم اجمالا به این پرسش رسیدگی کنیم باید بگوییم سخن حضرت امام و آقای سبحانی تفاوت دارد و در کلام امام نسبت سنجی حفظ می شود به خلاف آقای سبحانی.
دلیل این تفاوت هم به همان دو مقدمه ای بر می گردد که حضرت امام مطرح کردند. در آنجا آیت الله سبحانی جایگاه بحث علامات حقیقت و مجاز را به خاطر پذیرفتن مجاز سکاکی بعد از استعمال می برند. که با این مبنا قرینه ای که همراه با لفظ می آید کیفیت اراده را مشخص می کند و ربطی به معنای موضوع له ندارد. به بیان دیگر در کلام ایشان لفظ با قرینه و لفظ بدون قرینه هر دو معنای موضوع له اند و قرینه تنها کیفیت اراده را مشخص می کند. در حالی که حضرت امام وضع و استعمال را دو پوشه عرفی-عقلایی تصویر کرده و حاق لفظ را هم به گونه ای تبیین می کنند که اعم از وضع و استعمال باشد. از این رو نمی توان کلام آیت الله سبحانی را با بیان حضرت امام در اینجا یکی دانست.
در جلسه آینده این تفاوت را بیشتر توضیح می دهیم.