علامات حقیقت و مجاز از منظر مرحوم آخوند
هفتمین بحثی را که مرحوم آخوند در کفایه طرح کرده اند «علامات حقیقت و مجاز» است هرچند ایشان، عنوانی را برای این بحث انتخاب نکرده اند اما مشهور همان عنوان «علامات حقیقت و مجاز» را برگزیده اند.
محل نزاع در این بحث چگونگی تشخیص معانی حقیقی از مجازی است.
اولین سوالی که در اینجا به ذهن می رسد این است که جایگاه این بحث کجاست؟
در مباحث قبل توضیح دادیم که مرحوم آخوند «وضع» را پوشه ای جدا از «استعمال» و «دلالت» می داند و با مبنایی که در ملاک مسأله اصولی پذیرفته اند هر بحثی را که مربوط به وضع است در المدخل مطرح می کنند.
هر چند بحث علامات حقیقت و مجاز مربوط به معناست اما از آنجا که می خواهد معنای موضوع له را از غیر موضوع له تفکیک کند مرتبط با مقام وضع بوده لذا در المدخل مطرح می شود.
البته بعداً باید طبق مبنای مختار هم این بحث را بررسی کرد که آیا ناظر به مقام وضع است یا می توان آنرا به استعمال هم تسری داد.
آخوند از همان ابتدا بحث «تبادر» را مطرح می کنند که مشهور ترین این علامات است.
ایشان در تبادر، همان تعریف مشهور را ارائه می دهد:
«ما وقتی لفظ را مجرد از همه قرائن در نظر می گیریم و صرف لفظ تصور می شود اولین معنایی که به ذهن ما خطور می کند و تداعی می شود به آن معنا حقیقت می گوییم.»
چون در تبادر فقط لفظ و علقه وضعیه را داریم قطعاً تبادر علامت حقیقت است.
یعنی در تبادر، متکلم، قرینه مقامی و قرینه لفظی را کنار می گذاریم، معنایی که به ذهن انسباق پیدا کرد تبادر است و این تبادر، یکی از علامات حقیقت.
بعد از این بیان ایشان اشکالی را مطرح می کنند:
لازمه تبادر این است که ما معنای حقیقی را بدانیم و اگر معنای حقیقی را ندانیم انسباق معنا پیش نمی آید و اگر هم معنای حقیقی را بدانیم از تبادر بی نیازیم؟
متن کفایه:
السابع
لا یخفى أن تبادر المعنى من اللفظ و انسباقه إلى الذهن من نفسه و بلا قرینة علامة کونه حقیقة فیه بداهة أنه لو لا وضعه له لما تبادر
بعد هم اشکال را مطرح می کنند و جواب می دهند:
و لا یقال کیف یکون علامة مع توقفه على العلم بأنه موضوع له کما هو واضح فلو کان العلم به موقوفا علیه لدار
خلاصه اشکال: آن چیزی که تبادر بر آن متوقف است عین چیزی است که شما میخواستید آنرا متوقف بر تبادر کنید.
البته در اینجا سوالی هم مطرح می شود و آن اینکه تبادر چه کسی مراد است؟ تبادر متکلم یا تبادر کسی که عالم به لغت است که در فرض دوم اصلا دور مطرح نمی شود؛چون تبادر متوقف بر علم فردی دیگر است.
امثال مرحوم مظفر اینها را تفکیک می کردند که اگر رجوع به عالم به لغت مطرح شود در اینجا دور نیست ولی در جاهل به لغت این دور پیش می آید. که باید این را بررسی کنیم که آیا درست است یا نه؟
جواب آخوند به اشکال:
فإنه یقال الموقوف علیه غیر الموقوف علیه فإن العلم التفصیلی بکونه موضوعا له موقوف على التبادر و هو موقوف على العلم الإجمالی الارتکازی به لا التفصیلی فلا دور
یعنی در تبادر علاوه بر صرف تصور معنا، شما یک تصدیق هم اضافه دارید؛ یعنی تصدیق میکنید که این معنای منسبَق به ذهن من معنای موضوع له است؛ لذا علم قبل و بعد از تبادر یکی نیستند و علم بعد از تبادر علم تفصیلی خواهد بود.
به عنوان مثال:
در دلالت تصوریه از صرف لفظ به صرف معنا پی می بردید بعد در دلالت تصدیقیه می گویید که یک تصدیق هم اینجا داریم و آن اینکه «این معنا مراد متکلم هم هست». در اینجا هم همین گونه است و تبادر علم تفصیلی به شما می دهد که معنای منسبَق، همان معنای موضوع له است. یعنی در تبادر یک تصدیق اضافه می شود و آن تصدیق این است که این معنای انسباق یافته در ذهن من، معنای موضوع له است در حالی که شما قبل از تبادر تنها به اصل رابطه لفظ با معنا علم داشتید و نمی دانستید که این رابطه به خاطر وضع است یا قرینه که بعد از تبادر علم تفصیلی پیدا می کنید و نوع این رابطه برای شما روشن می شود.
هذا إذا کان المراد به التبادر عند المستعلم و أما إذا کان المراد به التبادر عند أهل المحاورة فالتغایر أوضح من أن یخفى.
این همان تفصیلی است که گفتیم مظفر قبل از دور آنرا مطرح کرده است اما ایشان بعد از طرح دور این را بیان کردند.
چند سؤال باید در اینجا رسیدگی شود:
1-آیا کلام مظفر درست است یا خیر؟ یعنی اگر بگوییم مراد تبادر عالم به لغت است دیگر دور مطرح نیست؟
2-تبادر فرد دیگر را چگونه به دست می آورید؟
3-آیا بیان علم تفصیلی و اجمالی حل کننده اشکال هست یا خیر؟
4-آیا این تبادر که می گوییم «مجرد عن کل قرینه» هست امکان وقوعی هم دارد یا خیر؟