علامات حقیقت و مجاز 6 (5/ 9/ 93)

جایگاه بحث علامات حقیقت و مجاز از دید محقق اصفهانی

در جلسات گذشته گفتیم حضرت امام (ره) برای بحث علامات حقیقت و مجاز دو مقدمه بیان کرده و با جدا کردن پوشه ها، جایگاه بحث علامات حقیقت و مجاز را روشن کردند. سایر بزرگان این بحث را ذیل تبادر طرح کرده اند به دلیل اینکه تبادر را معلول وضع دیده اند.

مرحوم آخوند تبادر را «انسباق معنا به ذهن به مجرد سماع لفظ و با غض نظر از اراده متکلم و قرینه» معنا کردند و بیانی در مورد علیت یا اقتضای وضع نسبت به تبادر نداشتند اما شاگردان ایشان بحث را به فضای علیت برده اند که از جمله آنها مرحوم محقق اصفهانی (ره) است.

عبارت نهایه الدرایه:

ایشان در نهایه الدرایه این چنین عبارت می آورند:

وضع مقتضی تبادر است نه علت آن

معنى کون التبادر علامة، کونه دلیلا إنّیّا على الوضع‏

معنای اینکه تبادر علامت وضع است به این جهت است که تبادر به شکل برهان انی ما را از معلول به علت منتقل می کند.

علامات حقیقت و مجاز2(20/ 8/ 93)

علامات حقیقت و مجاز از منظر مرحوم آخوند

عناوین مطرح شده در این جلسه

۱.جایگاه بحث علامات حقیقت و مجاز ۲.بیان اشکال دور در تبادر و جواب ۳.فروض مختلف تبادر  ۴.بررسی استفاده از «اصالت عدم قرینه» در تبادر ۵.طرح سؤال در مورد جایگاه تبادر

جایگاه بحث

طبق مباحثی که در ملاک مسأله اصولی از دیدگاه مرحوم آخوند بیان کردیم، معلوم گردید ایشان قائلند که مبحث وضع و ما یتعلّق آن به طور مستقیم در طریق استنباط قرار نمی گیرد ولی چون مبنای مباحثی هستند که مستقیم در طریق استنباط واقع می شوند؛ آنها را در المدخل می آوریم.

اما ربط بحث«علامات حقیقت و مجاز» به بحث «وضع» در این است که هدف از آن  پرداختن و روشن کردن نوع ربط و پیوندی است که بین لفظ و معنا وجود دارد.

تبادر

اولین نوع از علامات حقیقت و مجاز، «تبادر» بود که مراد از آن در جلسه گذشته تبیین شد. و اشکال و جوابی هم درباره «دور» طرح گردید که به اختصار اشاره می کنیم.

علامات حقیقت و مجاز1(18/ 8/ 93)

علامات حقیقت و مجاز از منظر مرحوم آخوند

هفتمین بحثی را که مرحوم آخوند در کفایه طرح کرده اند «علامات حقیقت و مجاز» است هرچند ایشان، عنوانی را برای این بحث انتخاب نکرده اند اما مشهور همان عنوان «علامات حقیقت و مجاز» را برگزیده اند.

محل نزاع در این بحث چگونگی تشخیص معانی حقیقی از مجازی است.

اولین سوالی که در اینجا به ذهن می رسد این است که جایگاه این بحث کجاست؟

در مباحث قبل توضیح دادیم که مرحوم آخوند «وضع» را پوشه ای جدا از «استعمال» و «دلالت» می داند و با مبنایی که در ملاک مسأله اصولی پذیرفته اند هر بحثی را که مربوط به وضع است در المدخل مطرح می کنند.

هر چند بحث علامات حقیقت و مجاز مربوط به معناست اما از آنجا که می خواهد معنای موضوع له را از غیر موضوع له تفکیک کند مرتبط با مقام وضع بوده لذا در المدخل مطرح می شود.

البته بعداً باید طبق مبنای مختار هم این بحث را بررسی کرد که آیا ناظر به مقام وضع است یا می توان آنرا به استعمال هم تسری داد.

آخوند از همان ابتدا بحث «تبادر» را مطرح می کنند که مشهور ترین این علامات است.

ایشان در تبادر، همان تعریف مشهور را ارائه می دهد:

«ما وقتی لفظ را مجرد از همه قرائن در نظر می گیریم و صرف لفظ تصور می شود اولین معنایی که به ذهن ما خطور می کند و تداعی می شود به آن معنا حقیقت می گوییم.»

چون در تبادر فقط لفظ و علقه وضعیه را داریم قطعاً تبادر علامت حقیقت است.

یعنی در تبادر، متکلم، قرینه مقامی و قرینه لفظی را کنار می گذاریم، معنایی که به ذهن انسباق پیدا کرد تبادر است و این تبادر، یکی از علامات حقیقت.

بعد از این بیان ایشان اشکالی را مطرح می کنند:

لازمه تبادر این است که ما معنای حقیقی را بدانیم و اگر معنای حقیقی را ندانیم انسباق معنا پیش نمی آید و اگر هم معنای حقیقی را بدانیم از تبادر بی نیازیم؟